پیشرفت و آبادانی در اسلام

پیشرفت یکی از علاقه‌مندی‌های ذاتی بشر است. پیشرفت از آن جهت برای بشر مفید است که همواره باعث شود که کمالی به کمالات بشر افزوده شود یا آنکه زمینه استکمال بشر را فراهم آورد. از دیگر سو دین هم که برای رشد، شکوفایی بشر و در نهایت برای آن آمده است تا آدمی را به کمال برساند، با پیشرفت و آبادانی موافق و همسو است.

پیشرفت و آبادانی در اسلام

در قرآن کریم به ساختن و آبادانی زمین با نگاهی مثبت اشاره شده است. : ﴿هُوَ أَنشَأَكُمْ مِنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا﴾.[1] «اِعمار و استعمار زمین»، در لغت به معنای واگذاری آن برای عمران و آبادی است.[2]

این آیه نشان میدهد که زمین به‌صورت آباد و با نعمت‌های آماده برای انسان آفریده نشده است، بلكه او باید با كار و بهره‌گیری از امكانات تولید زمین را آباد کند و نیاز‌هایش را برآورد.

امام‌علی(ع) فرمود: «فأهبطه بعد التوبة لیعمر أرضه بنسله؛[3] خدا آدم را پس از توبه به زمین فرود آورد تا زمین را با نسلش آباد كند».

بنابراین، ساختن و آباد کردن زمین مطالبۀ خداوند از بشریت است و هر ملتی که در چهارچوب قوانین الهی و با تکیه بر کار و خرد و دانش سهم بیشتری در ساختن جهان داشته باشد در برآوردن خواست الهی بیشترین گام را برداشته است.

از سوی دیگر، بخشی از این تلاش‌های آبادگرانه برای مقابله با خشونت‌های طبیعت و در امان ماندن از خسارات و تلفات حوادث طبیعی است. بنابراین، نه‌تنها دین مخالف پیشرفت و آبادانی نیست بلکه انسان مسئول و مکلف است تا جان و مالش را مصون دارد و در این راستا به عمران و آبادانی زمین بپردازد.

مخالفت با پیشرفت به دلیل تفسیر نادرست از رابطه دین

البته باید این را در نظر گرفت که برخی اندیشمندان معتقد به تعارض دین وعلم یا مخالفت دین با پیشرفت هستند. در حقیقت تفسیر آن‌ها از دین تفسیری نادرست است. آنها دین را تنها برنامه‌ای آسمانی می‌دانند که صرفا دارای ابعادی فردی و معنوی می‌باشد.

از نگاه آنان از آنجا که سعادت دنیا در تقابل با سعادت اخروی است، دین هم که به دنبال سعادتمندی اخروی بشر است، به پیشرفت مادی و دنیوی بشر توجه ندارد. این نگاه بیشتر در دنیای مسیحیت و در قرون وسطی رواج داشته است. چه بسا موج مدرنیته که باعث شد دین از جامعه غربی حذف و یا حداقل به حاشیه رانده شود، تحت تأثیر و زمینه‌سازی چنین نگرش‌هایی پدید آمده باشد.

در واقع از آنجا که این نگاه نمی‌تواند زندگی مادی بشر در این دنیا را تأمین کند، مورد استقبال نخبگان و عموم جامعه مسیحی واقع نشد و آرام آرام زمینه مدرنیته را فراهم آورد. (برای مطالعه بیشتر به کتاب علل گرایش به مادیگری مراجعه فرمایید)

طبق آنچه گفته شد، آشکار است که این نگاه مورد قبول دین اسلام نیست؛ بلکه نگره اسلام به پیشرفت و آبادی و نیز به رشد دانش، مثبت است. البته این مسلم است که مقرراتی در دین اسلام در نظر گرفته شده است که در نتیجه آن هر نوع پیشرفتی مورد تأیید نخواهد بود بلکه پیشرفتی که در راستای قوانین و مقررات اسلامی باشد، مورد تأیید قرار خواهد گرفت.

به عنوان مثال عدالت یکی از اصول اسلامی است. اگر پیشرفت و آبادانی نقطه‌ای از زمین به واسطه استعمار، استثمار و به بردگی کشاندن و ظلم به دیگر انسان‌ها باشد، اسلام اساساً با چنین رویکردی مخالف است بلکه معتقد است افراد بشر با توجه به کرامت انسانی و با در نظر گرفتن گزاره‌های اخلاقی و رعایت عدالت بایستی زمینه‌های پیشرفت را فراهم آورند.

_________________________________________________

برگرفته از کتاب شبهه پژوهی قرآنی (دفتر اول)