فساد انسان در خشکی و دریا

بلایای طبیعی و فساد در خشکی و دریا لازمه طبیعت و ماده است چراکه خصوصیت این جهان، تغییرپذیری است. این بدان معناست که طبیعت خود به خود دگرگون می‌شود.

از اینرو برخی تغییرات که گاه از آن‌ها به عنوان نابسامانی‌های طبیعی یا بلایای طبیعی یاد می‌شود، لازمه طبیعت و وجود مادی آن است.

انسان و فساد در خشکی و دریا

با این حال پوشیده نیست که بخش مهمی از نابسامانی‌های طبیعی، ناشی از رفتار آدمیان در بلندمدت است. از اینرو در برخی آیات و روایات، اختلال در طبیعت ناشی از عملکرد ناشایست انسان دانسته شده است. نمونه‌های شاخص این آیات و روایات عبارت‌اند از:

﴿ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون‏﴾.[1]

طبق این آیه بروز فساد در خشکی و دریا به دلیل عملکرد مردم است: «بِما كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» و ازاین‌رو، پیامدهای آن گریبان آنان را می‌گیرد: «لِیُذیقَهُمْ بَعْضَ الَّذی عَمِلُوا». اما امید است این گرفتاری‌ها چونان هشداری آنان را از مسیر نادرست بازگرداند: «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون».

البته در اینکه مراد از «فساد بحر» در اینجا چیست بین مفسران گفت‌وگوست. برخی آن را بر مفهوم ظاهری‌اش حمل کرده‌اند،[2] یعنی كمبود مواهب دریایى یا ناامنى در دریاها.

امام صادق (ع) می‌فرماید:

«حیات دوابّ البحر بالمطر فإذا كفّ المطر ظهر الفساد فى البحر والبرّ، وذلك إذا كثرت الذنوب والمعاصى؛[3] زندگى دریازیان با باران است. اگر باران نبارد فساد در خشکی و دریا آشکار می‌شود و این زمانی است كه گناهان فزونى گیرند».

به‌گفتۀ برخی مفسران معاصر ارتباط نزول باران و حیات حیوانات دریایى که در حدیث گذشت به‌تجربه ثابت شده است. هرگاه باران كمتر ببارد ماهى در دریا كم می‌شود. به‌تصریح برخی ساحل‏نشینان فایدۀ باران براى دریا بیش از فایدۀ آن براى صحراست.[4]

از نظر برخی دیگر، فساد در دریا و خشکی کنایه از فراوانی آن است.[5] یعنی منظور از فساد در خشکی و دریا به معنای زیادی نابسامانی و گستردگی فساد است. در نتیجه اینکه مفسرانی آن را محدود به مصادیق خاص مانند قحطی ناشی از نفرین پیامبر (ص) دانسته و عمومیتش را انکار کرده‌اند [6] وجهی ندارد و با اطلاق آیه سازگار نیست.

معناشناسی «بما کسبت ایدی الناس»

با این حال در تفسیر این آیه چند پرسش بنیادین وجود دارد که میان مفسران طرح شده است:

1. مراد از عملکرد مردم (بِما كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ) گناهان است یا اعم از گناه و هر اقدام آگاهانه یا ناآگاهانه که موجب تخریب محیط‌زیست می‌شود؟
2. مراد از فساد نابسامانی‌های طبیعی است یا مفاسد اجتماعی را نیز شامل می‌شود؟

پاسخ پرسش نخست

پاسخ پرسش نخست را می‌توان از اطلاق «بِما كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» و «الَّذی عَمِلُوا» دریافت. عملکرد مردم، هم شامل اقدامات تخریبی آنان در محیط‌زیست می‌شود و هم شامل گناهان آنان. اقدامات تخریبی نیز گاه عامدانه و مستقیم است مانند جنگ‌ها و آتش‌سوزی‌های عمدی، و گاه غیرمستقیم و بر اثر سوء‌مدیریت مانند برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرسطحی برای کشاورزی و جنگل‌زدایی برای توسعۀ کشت‌وزرع. افزون‌بر اطلاق آیه، می‌توان گفت دلیل شمول آیه نسبت به اقدامات تخریبی انسان مشاهدات عینی و تجربۀ بشری است و دلیل شمول آیه نسبت به گناهان افراد نیز روایاتی است که به نمونۀ آنها ذیل آیه اشاره شد.

بر این اساس، به نظر می‌رسد تعبیر «بِما كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» اختصاصی به گناهان نداشته باشد بلکه دایره وسیع‌تری از رفتاری بشری اعم از گناهان و رفتارهای مخرب دیگر را شامل می‌شود.

پاسخ پرسش دوم

چه‌بسا از تعبیر خشکی و دریا که با عبارت «فی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ» بیان شده، چنین پنداشته شود که از تأثیر عملکرد آدمی بر فساد محیط باید سخن گفت نه مفاسد اجتماعی. اما برداشت پذیرفتنی آن است که این عبارت کنایه از تعمیم فساد است و همۀ حوادثی را که انسان مستقیم یا غیرمستقیم در آن نقش دارد دربرمی‌گیرد، حوادثی چون زلزله، خشکسالی، بیماری مسری، جنگ و ناامنی‌.[7]

__________________________________________

برگرفته از کتاب شبهه پژوهی قرآنی (دفتر اول)