کتاب «فهم در دام تاریخی‌نگری: گادامر و تاریخمندی فهم» اثری از محمد عرب صالحی پژوهشگر حوزه فلسفه دین در سال 1390 و در 344 صفحه به چاپ رسیده است.
این کتاب در رویکردی پژوهشی به تبیین و نقدآرا و دیدگاههای «هانس گئورگ گادامر»، فیلسوف معاصر آلمانی (1900-2002) در موضوع فهم پرداخته و در ضمن آن، دربارة موضوع تاریخی‌نگری، تحقیقی نو ارائه میکند.
تاریخی نگری و گادامر
تاریخمندی، مفهومی است که در فلسفه و تاریخ‌نگاری مورد بحث قرار می‌گیرد. این مفهوم به تفکرات مختلفی اشاره دارد. به طور خلاصه، دو شخصیت مهم در این زمینه عبارت‌اند از:
- هایدگر: مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی، به مفهوم تاریخمندی پرداخته است. او معتقد است که تاریخمندی نه تنها به تاریخ‌نگاری مرتبط است، بلکه در فهم و تفسیر همه جوانب زندگی انسان نقش دارد1.
- گادامر: هرمنوتیک فلسفی گادامر نیز به تاریخمندی اشاره دارد. در این نظریه، تاریخ و فهم تاریخی در فرایند فهم مهم هستند2.
به طور کلی، تاریخمندی به معنای فهم تاریخی و تأثیر آن در تفسیر و تبیین مفاهیم مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد. این مفهوم در تاریخ‌نگاری و فلسفه بازی مهمی دارد و به تفکرات مختلفی ارتباط دارد3.
از اینرو این پرسش در مقابل اندیشمندان مختلف به وجود آمده است که آیا به راستی، فهم آدمی و امور پیرامون آن مثل فهم ناشی از تفسیر متن، در حصار تاریخ اسیر شده است؟ این مسئله در فلسفه دین نیز مورد توجه است. اگر فهم در حصار تاریخ گرفتار باشد، پس عملا امکان ارتباط با ادیان گذشته وجود ندارد!
چرا این کتاب؟
کتاب حاضر به نسبت فهم و تاریخ میپردازد. در واقع بسیاری از چالش‌های معرفت‌شناختی، دین‌پژوهی و فلسفه دین در غرب و آنچه در طی نیم قرن اخیر در جهان اسلام مطرح شده است، به نوعی در ارتباط با تاریخی نگری و به خصوص مبانی انسان شناختی آن مرتبط است.
کتاب حاضر از معدود آثاری است که سعی دارد به این مسائل توجه داشته باشد و به بررسی عالمانه آن‌ها بپردازد.
نویسنده کتاب
دکتر محمدعرب صالحی، جویشگر علمی و نویسنده ایرانی است. بیشترین تمرکز وی بر مسائل فلسفه دین است. از اینرو وی در زمینه‌های تاریخمندی، فهم قرآن، هرمنوتیک فلسفی، و … فعالیت دارد و آثار مختلفی را در این زمینه به رشته تحریر در آورده است. او همچنین در بررسی نسبت عقل و دین و به طور خاص گرایش‌های مطرح در جهان اسلام، قلم‌فرسایی کرده است. (رزومه ممحمد عرب صالحی)
ایده «فهم در دام تاریخی‌نگری»
ایده اصلی این اثر آن است که تاریخ‌نگری در زمینة فهم و غیرآن در کلیت خود باطل، متناقض‌نما و خودشکن است. و ادعای کلی و قطعی چه در اصل نظریه چه در استدلال بر اثبات آن و چه در ادله ای که بر ابطال دیدگاههای رقیب ارائه میکند، خود نظریه را دچار چالش میکند. از اینرو نظریه‌های تاریخمندی فهم چنان قابل دفاع نیست.
بخش‌های کتاب
این کتاب شامل چند بخش می‌شود تا در پرتو آن‌ها بتواند نسبت فهم و تاریخ را تبیین کند:
بخش اول کتاب به تعریف historicism (تاریخ مندی)، پیشینه و خاستگاه آن پرداخته و تطورات معنایی آن را از لسان هگل و پوپر گرفته تا هیستوریزم کلاسیک و فلسفی و … را بیان میکند. و در فصل آخر این بخش هم به نقد هیستوریزم از دیدگاه روی کلوزر و کارل پیج میپردازد.
بخش دوم کتاب نیز به مسئله فهم میپردازد و ماهیت فهم را از دیدگاه دیلتای و هیدگر مورد بررسی قرار میدهد و پس از آن به ماهیت فهم از دیدگاه گادامر و مرادش از تاریخی نگری میپردازد.
در بخش سوم به نقد و بررسی دیدگاههای گادامر در زمینه تاریخمندی فهم میپردازد و به اشکالاتی چون خود انکاری و متناقض نما بودن نظریه گادامر و نسبی گروی آن میپردازد. در فصل سوم این بخش به ذهنی گروی در هرمنوتیک گادامر و در فصل چهارم با مطرح کردن اشکالانی اساسی و مبنایی نظریه گادامر با چالش مواجه میکند.
