عصمت امامان شیعه در پرتو آیه تطهیر

در کنار عصمت انبیاء، عصمت امامان نیز از جمله مباحثی است که همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. از جمله مواردی که برای عصمت امامان به آن استناد می‌شود، آیه تطهیر است. آیه 33 سوره احزاب معروف به آیه تطهیر، بیانگر آن است که اراده خداوند بر آن است که اهل بیت از رجس و پلیدی به دور باشند. در این زمینه عموم مفسران و اندیشمندان شیعه این آیه را دلیلی بر عصمت امامان معصوم (ع) می‌دانند.

اثبات عصمت ائمه (علیهم السلام) درگرو نکاتی چند است: 1) اینکه واژه اهل بیت در این آیه شامل امامان شیعه می‌شود. 2) اینکه اراده الهی در این آیه اراده خاص تکوینی و عنایت ویژه خداوند به ایشان است و تطهیر به معنای عصمت است.

معنا و مقصود از «اهل بیت» در آیه

روایات متعددی در ذیل این آیه وجود دارد مبنی بر اینکه اهل بیت (ع) شامل علی بن ابیطالب، دختر پیامبر (ص) و حسنین می‌باشد. از جمله این روایات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• روایاتی که نشان می‌دهد پیامبر (ص) بارها نزد خانه علی بن ابیطالب (ع) و فاطمه زهرا (س) با صدایی بلند این آیه را قرائت کردند و اهالی این خانه را با نام «اهل بیت» صدا زدند.

حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، نا حَجَّاجٌ، نا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ أَنَسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَ يَمُرُّ بِبَابِ فَاطِمَةَ سِتَّةَ أَشْهُرٍ إِذَا خَرَجَ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَيَقُولُ: ” §الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ {إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}[1]  در این روایت ذکر شده که پیامبر اکرم به مدت ۶ ماه این آیه بر درب خانه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می خواندن و آنها را مصداق آیه تطهیر می دانستند”

• روایاتی که بیانگر آن است که هنگامی که همه این افراد در ذیل یک عبا یا یک پوشش خاص حضور داشتند، پیامبر (ص) این آیه را قرائت فرمود و بیان کردند که ایشان، اهل بیت من هستند. این گزارش در منابع اهل سنت نیز اشاره شده است [2]
• در سنن ترمذی روایتی نقل شده است که ام سلمه از رسول خدا می پرسد آیا من هم جزء اهل بیتی که در آیه تطهیر آمده هستم رسول خدا در جواب می فرمایند تو از نیکانی[3] این روایت نشان می دهد مصداق آیه تطهیر فقط اهل بيت عليهم السلام اند

«اهل بیت» شامل زنان پیامبر نمی‌شود!

با وجود شواهد فوق و روایات پیش گفته مبنی بر اینکه مقصود از اهل بیت در این آیه، چه کسانی هستند، اهل تسنن معتقدند این آیه در وصف زنان پیامبر (ص) است چراکه آیات پیش از این آیه در شأن ایشان نازل شده است.[4]

لکن این دیدگاه پذیرفتنی نیست چراکه ضمیرهائى که در آیات قبل و بعد آمده، عموماً به صورت ضمیر  جمع مؤنث  است، در حالى که ضمائر این قسمت از آیه (إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) همه به صورت  جمع مذکر  است، و این نشان مى دهد، معنى دیگرى در نظر بوده است.

اگر این آیه در امتداد و ادامه آیات پیشین و در وصف زنان پیامبر (ص) باشد، بایستی ضمیرهای مذکور در این آیه نیز مونث (کنّ) باشد در حالی که چنین نیست.

افزون بر اینکه به نظر می‌رسد در منطق قرآن واژه اهل لزوما به معنای همسر یا افراد خانواده نیست. لذا می‌تواند کسی از افراد خانواده یک نفر باشد ولی از اهل او به شمار نیاید.

در حقیقت ملاک قرآن از اهل بودن یک نفر با شخص دیگر، هم‌سنخ بودن آن‌ها در عقیده و رفتار است. به عنوان مثال آيه ۴۵ و ۴۶ سوره هود نشانگر آن است که فرزند نوح که از اعضای خانواده اوست، از منظر قرآن اهل او به شمار نمی‌‌آید؛ چراکه سنخیت فکری و رفتاری با پدر خویش ندارد. وَنَادَى نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي و…. قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ.

بنابراین صرف همسر بودن دلیل بر این نمی‌شود که فرد اهل بیت پیامبر به حساب آید بلکه برای تفسیر آن بایستی به رفتار و اندیشه‌های فرد مراجعه کرد تا سنخیت او با پیامبر (ص) را کشف کرد.

از دیگرسو در آیات قرآن و نیز گزارش‌های تاریخی، این بیان شده است که همسران پیامبر (ص) در مواردی همسو با پیامبر عمل نکرده‌اند و در برخی موارد برخی از ایشان موجب نارضایتی خدا و پیامبر (ص) شده‌اند.

به طور مثال در شان نزول آیه 3 سوره مبارکه تحریم، طبری بیان می کند که پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم برای خشنودی برخی از همسران خود ماریه را برخود حرام کرد و به حفصه فرمود که آن را به کسی نگوید و او به عایشه و هردو به سایر همسران حضرت بازگو کردند.[5] این خطا و عتابی که از قرآن وجود دارد نشان از آن دارد که زنان پیامبر نمی‌توانند مشمول عصمت مورد نظر در آیه تطهیر باشند.

این نمونه‌ها هم نشان می‌دهد که همسران پیامبر معصوم هستند و هم نشان می‌دهد که مشمول واژه «اهل بیت» در آیه تطهیر نیستند.

تطهیر به معنای عصمت است

آنچه تا کنون گفته شد، اثبات می‌کند که مقصود از اهل بیت در این آیه چه کسانی هستند ولی اینکه این آیه دلالت بر عصمت ایشان دارد، نیازمند استدلالی دیگر است.

مهم‌ترین دلیل برای اثبات این امر آن است که تعبیر قرآن مبنی بر اینکه « خداوند اراده می‌کند که شما را از رجس و پلیدی پاک کند» به معنای عنایت خاص الهی بر عصمت این افراد است.

توضیح آنکه اراده الهی دوگونه است:

• اراده تشریعی: خواسته و اراده‌ای که منجر به تعیین باید‌ها و نبایدهای شرعی می‌گردد؛ مثل اینکه گفته می‌شود که اراده الهی بر آن است که انسان عبادت کند. این اراده یعنی همان امر و نهی خداوند که به بشر تکلیف می‌شود و قابل تخلف است؛ یعنی ممکن است کسی از این دستورات سرپیچی کند!
• اراده تکوینی: اراده تکوینی برخلاف اراده تشریعی قابل تخلف نیست. اگر خداوند اراده تکوینی بر تحقق امری داشته باشد، آن امر محقق می‌شود و دیگر هیچ موجودی نمی‌تواند از آن تخلف کند؛ مثل اینکه خداوند اراده کرده است که موجودی را بیافریند یا به فرد خاصی، توانمندی‌های خاصی را بدهد. در واقع اراده تشریعی وابسته به اختیار و اراده انسان‌ها است تا عملی شود (مانند بسیاری از دستورات دینی و شرعی) ولی اراده تکوینی وابسته به اختیار و اراده هیچ انسانی نیست.

با این مقدمه باید دانست که آنچه در آیه تطهیر گفته شده مبنی بر اینکه «خداوند می‌خواهد اهل بیت از رجس و پلیدی پاک شوند» به معنای کدام خواست و اراده است؟ اراده تشریعی یا تکوینی؟

به نظر می‌رسد مقصود این آیه، اراده تکوینی باشد یعنی این آیه بیان می‌کند که خداوند عنایت خاصی نسبت به اهل بیت دارد. این اراده طبیعتا غیر از اراده تشریعی و عمومی خداوند است چراکه اراده تشریعی خداوند (دستورات شرعی) مربوط به افراد خاص نیست بلکه همه افراد را در برمیگیرد.

به عبارت دیگر اگر اراده الهی در این آیه به معنای خواست فراگیر و عمومی خداوند و اراده تشریعی او باشد، دیگر لزوم پاک نگه داشتن، انحصاری به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ندارد و همه مردم بدون استثنا به حکم شرع موظفند از هرگونه پلیدی و پاک شوند؛ در حالی که اراده الهی که در این آیه ذکر شده است، تنها به افراد خاصی اختصاص می‌یابد.

این مهم نشان از آن دارد که اراده الهی در این آیه، اراده تکوینی و عنایت خاص الهی بر عصمت این افراد است؛ یعنی معنای آیه آن است که «خداوند اراده و عنایت خاص به شما دارد که شما هیچ رجس و پلیدی نخواهید داشت» و این همان عصمت اهل بیت است.

افزون بر اینکه واژه «انّما» در این آیه قرینه‌ای دیگر است که نشان می‌دهد که خداوند اراده خاص خود را در این آیه بیان می‌کند نه اراده تشریعی که فراگیر و درمورد همه افراد است. اگر واژه «یرید» در این آیه به معنای اراده تشریعی باشد، دیگر دلیلی نداشت که آیه با واژه «انّما» شروع شود؛ چراکه انما از نگاه برخی مفسران به معنای حصر و انحصار است؛ در نتیجه معنای آیه چنین است که «خداوند فقط عده‌ای خاص را می‌خواهد تا پلیدی و رجس نداشته باشند و از آن‌ها پاک باشند»

این نیز قرینه‌ای دیگر است که مقصود از طهارت و پاکی در این آیه عصمت، است.[6]

عصمت دیگر امامان

از آنچه درباره تفسیر آیه تطهیر بیان شد، مشخص می‌شود که مقصود از اهل بیت در این آیه تنها پیامبر (ص)، علی‌‌بن ابیطالب (ع)، فاطمه زهرا (س)، حسن بن علی(ع) و حسین بن علی(ع) می‌باشد.

لکن بر اساس استدلالی دیگر می‌توان عصمت دیگر امامان را نیز اثبات کرد. هنگامی که بر اساس آیه قرآن، عصمت پنج‌ شخصیت فوق اثبات شد، می‌توان از گفته‌ها و سخنان آن‌ها در اثبات دیگر امامان بهره جست. در این زمینه به عنوان نمونه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱: حديث لوح که از معتبر ترین احاديث در اثبات امامت امامان شیعه است که جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که برای عرض تبریک به مناسبت ولادت امام حسین علیه السلام  به خدمت حضرت زهرا سلام الله علیها رسیدم و دیدم که لوحی در جلوی ایشان است پرسیدم چیست ؟ فرمودند که در این کتاب نام پیامبر(ص) و همسرم علی (ع) و فرزندان و ائمه است[7]  

۲: در برخی از روایات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم  ائمه را معرفی کرده است[8] 

3 با توجه به جایگاه امامت و اهمیت آن عقل حکم می کند بقیه ائمه به غیر از خمسه طیبه هم معصوم باشند.

بر این اساس، امیرالمومنین علی بن ابیطالب (ع) و یازده تن از فرزندان ایشان، همگی معصوم از گناه می‌باشند. (برای مطالعه بیشتر درباره عصمت امام علی (ع) به اینجا مراجعه کنید)