خدمات متقابل اسلام و ایران از شهید مرتضی مطهری، یکی از آثار مهم در زمینه بررسی روابط تاریخی میان ایران و اسلام است. این اثر با تحلیل‌های جامع خود، به بررسی نقش این دو فرهنگ در پیشرفت متقابل یکدیگر می‌پردازد و به اهمیت این هم‌افزایی در رشد تمدن اسلامی و ایرانی توجه ویژه‌ای دارد. نویسنده تلاش کرده است تا خواننده را با زبانی مستدل و تحلیلی به درکی عمیق از پیوندهای میان ایران و اسلام برساند.
این کتاب، که برگرفته از ۹ سخنرانی استاد مطهری در ماه‌های محرم و صفر سال ۱۳۴۷ است، با استقبال گسترده‌ای از سوی مخاطبان مواجه شد. استاد مطهری این استقبال را به علاقه مردم ایران به موضوعات مشترک ایران و اسلام نسبت داده است. نسخه اولیه کتاب در سال ۱۳۴۹ به چاپ رسید و در ادامه، بارها تجدید چاپ شده است.
زمینه تاریخی تألیف کتاب
در دوره‌ای که این کتاب نوشته شد، برخی بر این باور بودند که ورود اسلام به ایران چیزی جز سلطه اعراب و تخریب تمدن ایرانی نبوده است. این دیدگاه، که در آثاری چون دو قرن سکوت از عبدالحسین زرین‌کوب نیز مطرح شده بود، تأثیری عمیق بر فضای فکری جامعه گذاشته بود. گفته می‌شود گفت‌وگوهای مطهری و زرین‌کوب، به تعدیل دیدگاه‌های هر دو انجامیده و هر کدام از تندروی‌های پیشین خود فاصله گرفته‌اند.
نوآوری مطهری در طرح موضوع
برخی پژوهشگران، پرداختن به مسئله تعامل ایران و اسلام را ابتکاری هوشمندانه از سوی مطهری دانسته‌اند که توانسته است جریان‌هایی را که قصد جداسازی این دو فرهنگ داشتند، به چالش بکشد. استاد مطهری باور داشت که ایران و اسلام به‌گونه‌ای متقابل به یکدیگر خدمت کرده‌اند و در این تعامل، تضادی وجود ندارد.
ساختار کتاب و موضوعات
کتاب در چندین بخش تنظیم شده که هر یک به جنبه‌ای از این روابط می‌پردازد:
- ایران پیش از اسلام: در این فصل، مطهری به بررسی وضعیت اجتماعی، فرهنگی و دینی ایران قبل از اسلام می‌پردازد و دلایل گرایش ایرانیان به اسلام را تشریح می‌کند. او استدلال می‌کند که احساس عدالت و برابری در اسلام، ایرانیان را جذب این دین کرد. این فصل به تحلیل این مسئله می‌پردازد که چگونه اسلام توانست در میان ایرانیان پذیرفته شود و چه عوامل اجتماعی و فرهنگی در این پذیرش نقش داشتند. مضاف بر اینکه از مهم ترین نکات مطرح شده دراین بخش مسئله اسلام و ملیت است.
از نظر مطهری ملیت‌پرستی برخلاف اصول اسلامی است. و«احساسات ملی تا آنجا که جنبه مثبت داشته باشد و نتیجه‌اش خدمت به هم‌وطنان باشد، قابل توجه است ولی آنجا که جنبه منفی به خود می‌گیرد» ضد اخلاق و ضد انسانیت است . نویسنده همچنین به نظر اسلام پیرامون نژادپرستی پرداخته و نقل‌های تاریخی و روایی متعددی به‌خصوص از پیامبر اسلام آورده که نشان از مخالفت اسلام با تعصبات قومی و نژادی است
- تأثیر اسلام بر تمدن ایرانی: در این بخش، نویسنده به دستاوردهای علمی، ادبی و هنری ایرانیان در دوران اسلامی اشاره می‌کند و تأکید دارد که اسلام، نیروی محرکه‌ای برای رشد این توانمندی‌ها بوده است. در این فصل، نویسنده به خدماتی که اسلام به فرهنگ و تمدن ایرانی ارائه داده است، می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه اسلام، زمینه‌ساز توسعه علمی و هنری در ایران شده و به پیشرفت‌های علمی، ادبی، هنری و معماری در این کشور کمک کرده است.
مطهری معتقد بود اگر حمله تازیان نبود، حصاری که موبدها کشیده بودند و استعدادهای ایرانی را در آنجا محبوس کرده بودند، همچنان باقی بود. آثار بسیاری که ایرانیان هوشمند به جهان عرضه کردند مولود همان حمله تازیان و حصارشکنی آنها و آشنا شدن ایرانیان با یک فرهنگ مذهبی غنی بود که علم را بر هر مسلمانی فریضه می‌شمارد.
آنچیزی که بیش از هرچیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام می‌کشیدعدل و مساوات اسلامی بود. ایرانی قرن‌ها از این نظر محرومیت کشیده بود و انتظار چنین چیزی را داشت. … خاندان رسالت، پناهگاه عدل اسلامی مخصوصا از نظر مسلمانان غیر عرب بودند. … از دفاعی که علی بن ابی‌طالب از مساوات اسلامی و عدم تبعیض میان عرب و غیر عرب می‌نمود این حقیقت روشن می‌شود
- خدمات ایرانیان به اسلام: فصل سوم به مشارکت ایرانیان در پیشرفت تمدن اسلامی اختصاص دارد. در این بخش، شهید مطهری به نقش برجسته دانشمندان، متفکران، شاعران و هنرمندان ایرانی در ایجاد و گسترش علوم اسلامی، فلسفه، عرفان و هنر اسلامی پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه ایرانیان توانسته‌اند در طول قرون مختلف، تمدن اسلامی را به شکلی پویا و متکامل شکل دهند.
- رفع سوءتفاهم‌ها: در فصل پایانی، مطهری با تحلیل برخی سوءبرداشت‌ها و تعصبات تاریخی، تلاش می‌کند تا تصویری متعادل و واقعی از روابط ایران و اسلام ارائه دهد. وی در این بخش به این موضوع می‌پردازد که برخی تعصبات و سوء تفاهم‌ها درباره نقش اسلام در ایران و تاثیرات متقابل آنها باعث شده تا تاریخ این رابطه به‌شکل دقیق‌تری تحلیل نشود. او تلاش می‌کند با نقد و بررسی این تعصبات و اصلاح باورهای نادرست، دیدگاه متعادلی را برای خواننده فراهم آورد.
خدمات متقابل اسلام و ایران و نقد آثار دیگر
مطهری در بخش انتهایی، نقدی بر کتاب دو قرن سکوت ارائه کرده و سعی کرده است دیدگاه‌های مختلف را مقایسه کند.
این کتاب برای چه کسانی مفید است؟
خواندن کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام بسیار ارزشمند است. همچنین این کتاب می‌تواند به علاقه‌مندان به فلسفه و الهیات، مطالعات تمدنی و کسانی که به دنبال درک بهتری از تعاملات فرهنگی و مذهبی در تاریخ ایران و جهان اسلام هستند، توصیه شود. مطهری در این کتاب با قلمی قوی و تحلیلی مستند، تلاش کرده است تا مخاطب را به درک دقیق‌تری از نقش بی‌بدیل فرهنگ ایرانی در توسعه تمدن اسلامی و همچنین تاثیرات عمیق آموزه‌های اسلامی بر فرهنگ و جامعه ایرانی برساند.
جهت مطالعه کتاب ، می‌توانید از طریق کلیک بر روی pdf ، نسخه الکترونیکی آن را مشاهده کنید .
برای مشاهده دیگر اثار دکتر مطهری در این پایگاه ، به این اینجا مراجعه کنید.
