فتح ایران و مسئله مشروعیت
فتح ایران توسط اعراب مسلمان یکی از رویدادهای بزرگ تاریخی است که تأثیرات گسترده‌ای بر تاریخ و فرهنگ ایران گذاشت. این واقعه باعث پایان حکومت ساسانیان و آغاز دوران اسلامی در ایران شد. در این دوره، فرهنگ ایرانی با فرهنگ اسلامی درآمیخت و ترکیب ویژه‌ای از این دو به وجود آمد که تا امروز نیز در جنبه‌های مختلف زندگی ایرانیان قابل مشاهده است. این دوره از اواسط قرن هفتم میلادی آغاز شد و تا اواسط قرن هشتم ادامه یافت. فتح ایران تأثیر شگرفی بر تاریخ، فرهنگ، مذهب و سیاست این منطقه گذاشت و ایران را از دوران ساسانیان وارد دوره‌ای جدید از تاریخ اسلامی کرد.
زمینه تاریخی فتح ایران
در قرن هفتم میلادی، ایران تحت حکومت سلسله ساسانیان قرار داشت. ساسانیان یکی از قدرتمندترین و تاثیرگذارترین امپراتوری‌های ایرانی بودند که حدود چهار قرن بر ایران و بخش‌های وسیعی از خاورمیانه حکومت کردند. این امپراتوری در اوج قدرت خود درگیر جنگ‌های طولانی‌مدت با امپراتوری بیزانس (روم شرقی) بود که باعث تضعیف هر دو قدرت شده بود. جنگ‌های مداوم و خسته‌کننده بین ایران و بیزانس، به‌خصوص در دوران خسرو پرویز، هم خزانه و هم نیروهای نظامی ایران را به‌شدت تحلیل برده بود و بسیاری از نواحی ایران در شرایط نامساعد اقتصادی و سیاسی قرار داشتند. علاوه بر این، درگیری‌های داخلی و ضعف حکومتی پس از مرگ خسرو پرویز نیز وضعیت کشور را ناآرام کرده بود . (برای مطالعه بیشتر: مقاله «نقد و بررسی سیر سقوط ساسانیان»)(1)
البته باید توجه داشت که فتح ایران در یک بازه زمانی کوتاه رخ نداده است بلکه بخشی از ایران در نبرد زنجیر و بخشی از آن در نبرد قادسیه بوده است. در قادسیه تیسفون پایتخت ساسانیان در اختیار اعراب قرار گرفت و پس از آن نبرد نهاوند رخ داد که با پیروزی قاطع اعراب رخ داد.(برای مطالعه بیشتر : می‌توانید درباره فتح ایران از منظر مشروعیت یا تاریخ ؟ در همین پایگاه مراجعه کنید.)
تأثیرات فرهنگی و مذهبی فتوحات اسلامی در ایران
فتح ایران توسط اعراب مسلمان، پیامدهای عمیقی بر فرهنگ، مذهب و ساختار اجتماعی این کشور داشت. در این دوره، فرهنگ ایرانی و اسلامی به‌تدریج با یکدیگر تلفیق شدند. بسیاری از ایرانیان به اسلام گرویدند و ایران به یکی از مراکز مهم فرهنگ و تمدن اسلامی تبدیل شد. مذهب رسمی ایران از زرتشتی به اسلام تغییر یافت، هرچند که برخی از ایرانیان همچنان به دین زرتشتی وفادار ماندند و به مناطق خاصی از کشور محدود شدند.
ایرانیان، به‌ویژه با پذیرش اسلام و تسلط بر علوم اسلامی، به‌سرعت در جوامع اسلامی جایگاه ویژه‌ای یافتند و نقش مهمی در توسعه علوم مختلف از جمله فلسفه، ریاضیات، پزشکی و ادبیات ایفا کردند. دانشمندان بزرگی چون ابن‌سینا، فردوسی، خوارزمی و رازی نمونه‌هایی از ایرانیان مسلمان بودند که تأثیر عمیقی بر تمدن اسلامی و جهان گذاشتند. (برای مطالعه بیشتر: مواجهه ایرانیان با اسلام (2) و کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران)(3)
مشروعیت فتح ایران
فتح ایران و مسائل پیرامون آن امروزه به عنوان یکی از چالش‌های مهم تاریخی و فکری مطرح می‌شود. بخشی از مسائل پیرامون مشروعیت یا عدم مشروعیت آن است؟ بخش دیگری از آن مربوط به آن است که فتح ایران چه تأثیرات فکری، اجتماعی و… بر ایران داشته است.
در رابطه با مسئله مشروعیت باید بررسی کرد که آیا فتح ایران منتسب به آموزه‌های دینی است یا نه؟ برخی معتقدند آیات و آموزه‌های جهاد می‌تواند، دلیلی برای مشروعیت فتح باشد؛ چراکه فتح ایران از سنخ جهاد بوده و جهاد نیز در اسلام امری مقدس و مشروع است. رجوع به آیات جهاد (4) و سیره نبوی در نبردهایشان با کفار، نشان از این دارد که جهاد امری مقدس بلکه در مواردی واجب است.(5)
لکن باید دانست این استدلال قابل قبول نیست. چراکه اولا جهاد در آموزه‌های قرآنی جنبه دفاعی دارد و در سیره نبوی نیز بیشتر رویکرد دفاعی داشته است. حتی در جنگ ابتدایی نیز، از نگاه برخی متفکران، رویکرد دفاعی وجود دارد. (در این باره و برای فهم تفصیلی می‌توانید به استدلای شهید مطهری مراجعه کنید (مطهری،1388: 20/230 به بعد… و طباطبایی،1374: 2/97).
بر این اساس، یا باید ماهیت تدافعی برای فتح ایران در نظر گرفت یا آنکه با تردید به مشروعیت آن نگریست.
علاوه بر این، از نگاه شیعیان حاکمیت و کسی که اجازه نبرد و فتح را می‌دهد بایستی جانشین اصلی پیامبر (ص) یعنی امام معصوم باشد؛ در غیر این صورت فتح فاقد مشروعیت خواهد بود. اگرچه ممکن است فتح ایران منجر به تلفیق فرهنگ ایرانی و اسلامی شده باشد و در پرتو آن بسیاری از ایرانیان به اسلام مشتاق شدند و در نهایت رشد علمی و فکری را برای ایرانیان فراهم آورد ولی نمی‌توان این مهم را در نظر گرفت که فتح ایران به عنوان یک پدیده تاریخی تحت مدیریت امام معصوم نبوده است. به عبارت دیگر، فتح ایران پیامدهای اجتماعی مثبتی داشته است هرچند از منظر شیعه مشروعیت آن از منظر دینی و تاریخی دچار چالش است.
در حقیقت از منظر آموزه‌های شیعی، فتح ایران، حرکتی است که از سوی اعراب مسلمان انجام شد ولی نمی‌توان به راحتی آن را به اسلام منتسب کرد. چه بسیار رفتارهایی که توسط دینداران با هدفی خاص انجام می‌شود ولی مورد نظر اسلام نبوده است. البته در عین حال باید توجه داشت که اساس فتح ایران منرج به تلفیق ایرانی و اسلامی شد که این امر موجب بالندگی هر دو فرهنگ و شکوفایی آنها شد.
آیا فتوحات با مشورت و تأیید امام علی (ع) بوده است؟
فتوحات اسلامی از حدود سال 12 هجری آغاز شد و به‌تدریج مناطق وسیعی از ایران را دربرگرفت. باآنكه این فتوحات به دستور امام معصوم نبود مراحل حساس آن با مشورت امام‌علی (ع) انجام شد و همین موضوع از عوامل تعیین‌كنندۀ پیروزی مسلمانان و عامل مهم در جلوگیری از كشتار وسیع بود.[6] در نهج‌البلاغه خلاصۀ این مشورت امام (ع) آمده و تأكید شده است كه عرب در این روزگار اگرچه اندک‌اند، اما با نیروی اسلام فراوان‌اند و با وحدت شكست نخواهند خورد. در این مشورت از عمر خواسته شد كه همراه سپاه رهسپار نشود.[7]
در دیگر منابع تاریخی این ماجرا چنین آمده است كه عمر طبق نظر علی (ع) با اعزام یک‌سوم از سپاهیان كوفه[8] و بصره موافقت کرد[9] و مسلمانان با لشکری نسبتاً اندک برای مرحلۀ مهم فتح ایران گسیل شدند. بدیهی است اگر پیشنهاد امام نبود و مسلمانان با لشکری انبوه از شام و یمن و حجاز و عراق به جنگ ایرانیان می‌رفتند، در نبردی سهمگین و بی‌دلیل شمار فراوانی از دو طرف کشته می‌شدند، درحالی‌که شماری نسبتاً اندک برای فتح ایران کافی بود و درنتیجه، هم جان و مال و تمدن مردم ایران در امان می‌ماند و هم جان مسلمانان.
بنابراین رویکرد کلی اسلام و نیز اهل بیت علیهم السلام نه خشونت و تحمیل عقیده بلکه کمترین تلفات از طرفین بوده است. (برای مطالعه بیشتر به فتح ایران و اسلام ایرانیان از نگاه شهید مطهری مراجعه کنید.) در واقع مشورت‌های امام علی بن ابیطالب تنها جهت حفظ اسلام و جلوگیری از خونریزی بیشتر از طرفین بوده است؛ نه اینکه تأییدگر حاکمیت آن عصر یا تصمیمات آنها درباره فتح ایران باشد.
