اخیراً برخی صاحبان قلم در فضای مجازی ادعایی مطرح کرده‌اند مبنی بر اینکه قرآن تنها سه روز روزه را واجب دانسته و افزون بر آن، ساخته و پرداخته روحانیون و فقهاست! این ادعا با استناد به آیات ۱۸۳ و ۱۸۴ سوره بقره مطرح میشود و تلاش دارد وجوب روزه در ماه رمضان را زیر سؤال ببرد.
اما آیا این استدلال از پشتوانه علمی و تفسیری برخوردار است؟ برای پاسخ به این پرسش، لازم است با دقت به تحلیل آیات قرآن، بررسی کاربرد واژگان در زبان عربی، و توجه به جایگاه سنت نبوی در تفسیر شریعت پرداخته شود.
واژه شناسی «ایاماً معدودات» و شبهه سه روز بودن روزه
مهمترین استدلال طرفداران این دیدگاه، تعبیر قرآنی «ایاماً معدودات» در آیه ۱۸۴ سوره بقره است: »فَعِدَّةٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ…» (بقره/۱۸۴).
آنان استدلال میکنند که این عبارت در قرآن تنها بر «سه روز» دلالت دارد و برای اثبات این مدعا به آیه ۲۰۳ سوره بقره اشاره میکنند که در توصیف ایام تشریق (روزهای پس از حج) از همان عبارت «ایاماً معدودات» استفاده شده و مقصود از آن سه روز است. از این رو، نتیجه میگیرند که روزه واجب نیز باید سه روز باشد، نه یک ماه! به عبارت دیگر، چون قرآن در مباحث حج تعبیر «ایاما معدودات» را به معنای سه روز به کار برده است، پس در مباحث روزه نیز بایستی به معنای سه روز باشد.
نقد استدلال: ابهام در دلالت عددی واژه «ایاما معدودات»
اولین نکتهای که این استدلال را با چالش مواجه میکند، این است که اولا آیا معنای «ایاماً معدودات» سه روز است؟ پر واضح است است که واژگان «ایاماً معدودات» به معنای «روزهایی چند» است و از سه روز تا هزاران روز را شامل میشود. اینکه گفته میشود که این واژه در قرآن به معنای سه روز است، ناکافی و نادرست است؛ زیرا اینکه «ایاما معدودات» در آیه 203 سوره بقره که مربوط به حج است، به معنای سه روز به کار رفته است، دلیل بر این است که در جای دیگر نباید به بیش از سه روز دلالت کند؟! به راستی آیا چنین استدلالی پذیرفتنی است؟!
در واقع در دلالت عددی واژه «ایاماً معدودات» نوعی ابهام است. این عبارت به معنای «روزهای شمارش شده» یا «روزهایی معدود» است، نه لزوماً «سه روز». در زبان عربی، واژه «ایام» (روزها) بدون قرینه، عدد مشخصی را تعیین نمیکند و تنها بر محدود و قابل شمارش بودن دلالت دارد. برای نمونه، در آیه ۸۰ سوره بقره، قرآن به باور نادرست برخی یهودیان اشاره میکند که میگفتند: «لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّامًا مَّعْدُودَةً»؛ یعنی «آتش دوزخ جز روزهایی معدود به ما نمیرسد». در اینجا «ایاماً معدودات» لزوما به سه روز اشاره ندارد، بلکه صرفاً بیانگر زمانی محدود هرچند نامشخص است.
حتی اگر بپذیریم که در آیه ۲۰۳ سوره بقره، این تعبیر بر سه روز دلالت دارد، این موضوع نمیتواند به سایر آیات قرآن تعمیم داده شود؛ چرا که هر آیه در بستر خاص خود نازل شده و معنای آن با توجه به سیاق و موضوع تغییر میکند. به عبارت دیگر، نمیتوان یک معنا را برای یک واژه در تمام قرآن ثابت دانست، مگر آنکه قرینه‌ای قطعی بر آن وجود داشته باشد.
قرآن و ضرورت تبیین سنت نبوی
پس از بیان اینکه اساسا تعبیر «ایاماً معدودات» تعداد روزهای روزه را بیان نمیکند؛ این مسئله مطرح می‌شودکه آیا آیا قرآن به تنهایی برای فهم تمام جزئیات احکام دینی کافی است؟ قرآن در آیه ۴۴ سوره نحل میفرماید: «وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ…» (و این ذکر [قرآن] را بر تو نازل کردیم تا برای مردم آنچه به سویشان نازل شده است را تبیین کنی…)
این آیه به صراحت نقش پیامبر(ص) را به عنوان مبیّن و روشن‌کننده مفاهیم قرآنی تعیین میکند. بسیاری از احکام اسلامی، از جمله تعداد رکعات نماز، جزئیات حج، یا مدت روزه، در قرآن به‌صورت کلی بیان شده و توضیح آنها به سنت پیامبر(ص) واگذار شده است.
برای نمونه، قرآن بارها بر «اقامه نماز» تأکید میکند، اما تعداد رکعات نمازهای پنجگانه را مشخص نمیکند. آیا میتوان با استناد به این کلی‌گویی، نماز را به شکل دلخواه خواند؟ مسلماً خیر؛ چرا که سنت پیامبر(ص) و سیره عملی مسلمانان از صدر اسلام تاکنون، تعداد رکعات را مشخص کرده است. دقیقاً همانگونه که قرآن روزه را واجب میداند (بقره/۱۸۳) اما جزئیات آن را به سنت پیامبر(ص) ارجاع میدهد.
اتفاق نظر تاریخی مسلمانان بر وجوب روزه یک ماهه 
یکی از قویترین ادله بر نادرست بودن ادعای سه روز بودن روزه، اجماع تاریخی تمام مذاهب اسلامی است. از شیعه تا اهل سنت، از صدر اسلام تا امروز، هیچ اختلافی در لزوم روزه‌داری در ماه رمضان وجود نداشته است. با وجود اینکه فرقه‌های اسلامی در برخی مسائل با یکدیگر اختلاف نظر دارند، ولی در وجوب یک ماهه روزه تردید نکرده‌اند. این اجماع، نشان دهنده آن است که سنت پیامبر(ص) به طور واضح مدت روزه را مشخص کرده و تردید در آن، به معنای نادیده گرفتن سیره قطعی تاریخی است.
تأکید قرآن بر پیروی از پیامبر(ص)
قرآن در آیات متعدد، اطاعت از پیامبر(ص) را همردیف اطاعت از خدا میداند: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ…» (نساء/۸۰).
اگر کسانی که روزه سه روزه را با استناد به برخی آیات تبلیغ میکنند، دیگر آیات قرآن مبنی بر استفاده از سنت پیامبر(ص) و احادیث متواتر درباره ماه رمضان را انکار میکنند، چگونه میتوانند استناد خود را به قرآن حفظ کنند؟ آیا پذیرش بخشی از قرآن و رد بخش دیگر، تناقض‌آمیز نیست؟
جمع‌بندی: قرآن و سنت، دو روی یک سکه
ادعای سه روز بودن روزه واجب، ناشی از قرائتی ناقص و گزینشی از قرآن است که جایگاه سنت پیامبر(ص) را نادیده میگیرد. عبارت «ایاماً معدودات» به تنهایی نمیتواند مدت روزه را مشخص کند، چرا که این واژه در قرآن بر اعداد مختلفی دلالت دارد و معنای دقیق آن تنها با توجه به سنت نبوی روشن میشود. افزون بر این، انکار سنت پیامبر(ص) نه تنها با نص قرآن در تعارض است، بلکه موجب بی اعتباری تمام احکام عملی اسلام (مانند نماز، حج، و زکات) میشود که جزئیات آنها در قرآن نیامده است.
اگر قرار باشد تنها به ظاهر آیات قرآن بسنده کنیم و نقش عقل، سنت، و اجماع را در استنباط احکام نادیده بگیریم، باید پذیرفت که اسلام بهعنوان یک دین جامع، نمیتواند پاسخگوی نیازهای عملی بشر باشد. اما حقیقت آن است که قرآن به مثابه قانون اساسی اسلام است و سنت پیامبر(ص) نقش مفسر و مجری این قانون را بر عهده دارد. بنابراین، روزه یکماهه ماه رمضان نه یک «بدعت»، بلکه تکلیفی الهی است که ریشه در کتاب خدا و سنت قطعی پیامبر(ص) دارد.
